Wat zijn idiomen en hoe gebruiken we ze?

Elk dialect heeft zijn eigen unieke idiomen – uitdrukkingen die zich vaak niet naar een andere taal laten vertalen. Ze zijn een van de vele manieren waarop we onderlinge communicatie personaliseren. Idiomen zijn taaltechnisch gezien een “taaleigenaardigheid.” Het zijn speciale woorden of uitdrukkingen met een figuratieve betekenis. Deze wijkt af van de letterlijke betekenis. Elke taal heeft idiomen, waarbij er alleen al in het Engels in totaal zo’n 25.000 bestaan. Typerend is dat ze niet direct naar een andere taal vertaald kunnen worden. Toch hebben diverse talen idiomen die ongeveer dezelfde gedachte uitdrukken. Mensen in de Verenigde Staten zeggen bijvoorbeeld “it’s raining cats and dogs” als het pijpenstelen regent. Wanneer het in Spanje flink regent, zeggen ze echter “está lloviendo a cántaros”.
 

WAT ZIJN IDIOMEN?

Zoals we zojuist in feite al opmerkten, zijn idiomen grammaticaal ongebruikelijke zinnen. Het zijn uitdrukkingen die afwijken van de letterlijke betekenis van elk deel van de zin. Heeft een zin een letterlijke betekenis? Dan wordt elk woord geïnterpreteerd op de gebruikelijke manier. Dat is echter niet het geval met de meeste idiomatische uitdrukkingen. De meeste daarvan hebben namelijk een figuratieve betekenis. Soms kunnen ze echter ook een letterlijke betekenis hebben met eigenaardig woordgebruik. Een voorbeeld is “long time, no see”, uit het Engels.
 

WAT ZIJN DE MEEST GEBRUIKTE IDIOMEN?

Alle landen ter wereld kennen ten minste één idiomatische uitdrukking. Hieronder enkele van de meest voorkomende idiomen in de Engelse taal en een paar uit andere populaire talen op onze aardbol.
 

Engels

• A blessing in disguise: iets wat er beroerd uitziet, blijkt een zegening te zijn.
• Break a leg: uitdrukking waarmee een acteur of actrice succes gewenst wordt.
• Under the weather: drukt uit dat men zich lichtelijk beroerd voelt, alsof het een verkoudheid betreft.
• To buy a pig in the poke: bij ons bekend als “een kat in de zak kopen.” Dit betekent dat er een louche, onbetrouwbare transactie heeft plaatsgevonden. Daarbij heeft de koper geen idee van de werkelijke waarde van zijn aankoop.

Nederlands

• Over koetjes en kalfjes praten: dit kan letterlijk over koetjes en kalfjes praten zijn. Figuurlijk gezien, drukt het een oppervlakkig gesprek uit.
• Nu komt de aap uit de mouw: Amerikanen kennen het vergelijkbare idioom “showing your true colors.” Dat wil zeggen dat iemand zijn ware aard laat zien.
• Weten waar Abraham de mosterd haalt: dit wil zeggen dat iemand goed op de hoogte is.

Duits

• Um den heißen Brei herumreden: Amerikanen gebruiken het idioom “to beat around the bush.” In het Nederlands danst men om de hete brij heen. En dat is in het Engels “dancing around the hot porridge.”
• Da kannst du Gift drauf nehmen: wij zeggen “daar kun je vergif op innemen.” In het Engels zou dat rechtstreeks vertaald “you can take poison on that” opleveren.
• Eine Extrawurst verlangen: deze typisch Duitse uitdrukking gebruiken ze wanneer iemand een speciale behandeling verlangt. Vertaald zou dat “een extra braadworst opeisen” opleveren.

Frans

• Ne rien savoir faire de ses dix doigts: vertaald zouden we “niet weten wat hij met zijn tien vingers aan moet” kunnen zeggen. Het drukt uit dat iemand nutteloos is, zonder een greintje verstand.
• Arriver comme un cheveu sur la soupe: deze uitdrukking betekent dat u op een slecht gelegen moment langskomt. Letterlijk vertaald: “arriveren als een haar in de soep.”
• Appeler un chat un chat: in het Nederlands zeggen we “het beestje bij de naam noemen”; de Fransen noemen het beestje netjes bij de naam. Een kat dus.

Italiaans

• Hai voluto la bicicletta? E adesso pedala: in het Nederlands is dat “wie A zegt, moet ook B zeggen”. Dit betekent dat iemand verantwoordelijk is voor zijn daden.
• Tirare il pacco: letterlijk “het pakje gooien”. Dat wil zeggen dat u iemand hebt “laten zitten” of dat iemand niet op is komen dagen.
• Fare le corna a qualcuno: deze zeer alledaagse Italiaanse uitdrukking laat zich vertalen naar “iemand de hoorns opzetten”. Het betekent dat uw wederhelft vreemd gaat.

Spaans

• Tomar el pelo: in het Engels is dat “to pull someone’s leg”. In het Nederlands zeggen we “iemand iets op de mouw spelden”, een geintje uithalen door te liegen.
• Ser pan comido: deze uitdrukking wordt gebruikt als iets heel makkelijk is, oftewel “een fluitje van een cent”. De letterlijke vertaling is “het is als brood eten”.
• Estar como una cabra: deze uitdrukking wordt gebruikt als iemand iets geks of ongewoons doet. De letterlijke vertaling is “als een geit zijn”.

Roemeens

• A-i lipsi o doagă: de letterlijke vertaling is “een nestje missen”. In het Nederlands is het zoiets als “er zit een steekje bij hem los”.
• Ca măgarul în ceaţă: letterlijk vertaald is dit “als een ezel in de mist”. Het heeft betrekking op iemand die altijd uit beeld verdwijnt, net wanneer u hem het hardst nodig hebt.
• A tăia frunză la câini: de Nederlandse vertaling is “bladeren voor de hond fijnsnijden”, wat zoveel wil zeggen als lui zijn of tijd verdoen.

DE OORSPRONG VAN IDIOMATISCHE UITDRUKKINGEN

Veel idiomen hadden ooit een letterlijke, relevante betekenis, die vandaag de dag niet meer van toepassing is. Neem bijvoorbeeld de Engelse uitdrukking “spill the beans“, wat nu “een geheim onthullen” betekent. Naar verluidt, verwijst dit idioom naar een oude manier van het uitbrengen van een stem. Hierbij moest iedere stemmer een boon in een beker doen (in plaats van een stembiljet in een doos). Liep een beker over voordat de uiteindelijke stemmen geteld waren? Dan kon iedereen al makkelijk zien wie er zou gaan winnen. Sommige experts wijzen deze theorie echter van de hand.
Het eerste op schrift vastgelegde moderne gebruik van de uitdrukking betreft een paardenrace in 1902. Hierbij werd het gebruikt om een winnend paard aan te duiden waarvan iedereen dacht dat het ging verliezen (de “underdog”, een ander idioom). Vijf jaar later werd de uitdrukking door honkbalspelers overgenomen. “Spilling the beans” verwees daarbij naar iemand die de wedstrijd in het honderd liet lopen. Daardoor kon de tegenstander een inhaalslag maken en er alsnog met de winst vandoor gaan. De betekenis van de uitdrukking stond tot 1919 niet in verband met het onthullen van een geheim.
Andere idiomen, zoals “break a leg”, zijn opzettelijk figuratief bedoelt. Normaal gesproken wordt het breken van een been als een ongeluk beschouwd. In de theaterwereld gelooft men echter dat iemand ongeluk toewensen het tegenovergestelde teweegbrengt.
 

WAAROM GEBRUIKEN WE IDIOMEN?

Idiomen en figuratieve uitdrukkingen horen nu eenmaal bij de manier waarop mensen met elkaar communiceren. Het zijn in feite een soort taalkundige eigenaardigheden. Net als het gebruik van sarcasme, maar dan dieper geworteld. Sommige experts zijn van mening dat ons taalgebruik reflecteert hoe we werkelijk denken. Daarbij zouden we niet voorbestemd zijn om alleen te functioneren met logische en letterlijke regels.
De manier waarop we praten, is op een bepaalde manier artistiek. Taalspecifieke uitdrukkingen dragen ertoe bij dat mensen van dezelfde cultuur een band met elkaar voelen. Idiomen kunnen ook verbondenheid scheppen tussen personen uit verschillende culturen. Bijvoorbeeld, als ze erachter komen dat ze ieder een eigen uitdrukking hebben om hetzelfde duidelijk te maken. Taal is dan ook meer dan het uitwisselen van informatie. Het verbindt ons met elkaar op een persoonlijke manier.